Grein Þórarins G. Péturssonar, aðalhagfræðings Seðlabanka Íslands: Spurningin um krónuna
Þórarinn G. Pétursson, aðalhagfræðingur Seðlabanka Íslands, skrifaði grein sem birt var í Fréttablaðinu og á visir.is 2. mars 2013. Greinin fjallaði um kosti og galla þess að halda eigin mynt.
Spurningin um krónuna
Aukinn agi í hagstjórn er algengt viðkvæði í opinberri umræðu um þessar mundir enda krafan um að hemja verðbólgu og draga úr hagsveiflum hávær. Vitundarvakningu um nauðsyn aukins aga ber að fagna og er hún vonandi vísir að umbótum á þessu sviði, enda gæti öguð hagstjórn orðið ein mesta búbót fyrir íslensk heimili og fyrirtæki ef vel tekst til í þessum efnum. Umræðan nú í aðdraganda komandi kosninga gefur hins vegar tilefni til hóflegrar bjartsýni, enda virðast fáir tilbúnir til að útlista hvað nákvæmlega er átt við með auknum hagstjórnaraga. Hófleg bjartsýni virðist einnig viðeigandi þegar horft er til umræðunnar um peningastefnuna, þar sem fáir virðast í raun reiðubúnir til að stíga þau skref sem þörf er á til þess að ná verðbólgunni varanlega niður.
Í kjölfar viðamikillar úttektar Seðlabanka Íslands á valkostum Íslendinga í gjaldmiðils- og gengismálum (sjá Sérrit nr. 7 og almenna samantekt á niðurstöðum hennar í 38. og 39. tölublaði Vísbendingar, september 2012) hafa sumir jafnframt sett ákall um aukinn aga í hagstjórn í samhengi við spurninguna um heppilegasta fyrirkomulag gjaldmiðlamála hér á landi og virðast telja að með bættri hagstjórn verði umræðan um aðild að stærra myntsvæði í raun óþörf. Bætt hagstjórn mun hins vegar ekki leysa öll þau vandamál sem tengjast sjálfstæðum gjaldmiðli á litlu myntsvæði. Enn verður það áleitin spurning hvort heppilegt sé fyrir land með jafn lítinn þjóðarbúskap og Ísland að hafa eigin gjaldmiðil. Helstu ástæður þess verða raktar hér á eftir.
Eigin gjaldmiðli í svo litlum þjóðarbúskap fylgir margvíslegur kostnaður ....
Eins og rakið er í skýrslu Seðlabankans fylgir því ýmis beinn og óbeinn kostnaður að hafa eigin gjaldmiðil, sérstaklega í litlu opnu hagkerfi. Þar má t.d. nefna að beinn kostnaður af því að þurfa að skipta úr einum gjaldmiðli í annan í milliríkjaviðskiptum gæti numið um 5-15 ma.kr. á hverju ári eða allt að rúmlega tíunda hluta vöru- og þjónustuafgangs síðasta árs. Er þá þjóðhagslegur kostnaður sem fylgir því að erfiðara er að nýta hagkvæmni stærðarinnar á litlu myntsvæði, t.d. við rekstur eigin greiðslumiðlunar, ekki tekinn með í reikninginn.
Íslenskt fjármálakerfi er jafnframt ákaflega smátt og dýrt í rekstri. Markaðsaðilar eru fáir, velta er tiltölulega lítil og kostnaður við að stunda viðskipti er hlutfallslega hár. Þannig eru t.d. einungis þrír markaðsaðilar á gjaldeyrismarkaði og mismunur kaup- og sölutilboða (hefðbundinn mælikvarði á skilvirkni markaða) u.þ.b. tvö- til þrefalt hærri en meðal annarra þróaðra ríkja. Þetta endurspeglast í meiri gengissveiflum hér á landi og hærri innlendum vöxtum. Rannsóknir sem birtar eru í skýrslu bankans gefa þannig til kynna að álag á innlenda raunvexti gæti lækkað um 1½ prósentu við það að verða hluti af stærra myntsvæði. Það gæti að öðru óbreyttu leitt til þess að innlendur fjármagnsstofn stækkaði og landsframleiðsla á mann hækkaði varanlega um 2%.
Gengissveiflur geta verið hluti af eðlilegri aðlögun hlutfallslegs verðs í kjölfar efnahagssveiflna (t.d. þegar gengi krónunnar lækkar í kjölfar efnahagsáfalls). Þær eru því ekki endilega skaðlegar í sjálfu sér og jafnvel æskilegar að því leyti sem þær endurspegla breytingar í efnahagslegum skilyrðum. Sveiflur í gengi krónunnar virðast hins vegar vera meiri en skýra má með breytingum í efnahagslegum skilyrðum þjóðarbúsins og virðast að stórum hluta sjálfsprottnar, eins og rakið er í skýrslu bankans. Slíkar sveiflur eru til þess fallnar að kynda undir óstöðugleika í stað þess að auðvelda aðlögun þjóðarbúsins að efnahagsskellum.
Það sem meira er, þá benda rannsóknir til þess að slíkar gengissveiflur geri fyrirtækjum, sérstaklega litlum og meðalstórum, erfiðara um vik að hasla sér völl á alþjóðlegum mörkuðum, t.d. þar sem langur aðdragandi er að slíku aðgengi sem krefst fjárfestingar og markaðsstarfsemi sem miklar gengissveiflur geta fyrr en varir kippt grundvellinum undan. Þetta skiptir máli í litlum þjóðarbúskap eins og þeim íslenska þar sem smæð heimamarkaðarins setur stærðarhagkvæmni í framleiðslu, rekstri og markaðsstarfsemi þröngar skorður sem þátttaka í alþjóðaviðskiptum getur aflétt. Nýleg skýrsla McKinseys bendir einmitt á tiltölulega lágt framleiðnistig sem einn helsta dragbít efnahagsframfara hér á landi.
Aðrar rannsóknir benda til þess að eigin gjaldmiðill geti virkað sem hindrun á innflæði beinnar erlendrar fjárfestingar. Þær sýna t.d. að í kjölfar upptöku evrunnar hafi bein erlend fjárfesting á milli evruríkjanna aukist um 30%, samrunum fyrirtækja þvert á landamæri evrusvæðisins fjölgað og fleiri alþjóðleg fyrirtæki valið að nota evrusvæðið sem starfsstöð sína. Aðild að stærra myntsvæði virðist einnig leiða til aukinna viðskipta við önnur lönd. Í skýrslu bankans er fjallað um fjölda rannsókna sem benda til þess að aðild að evrusvæðinu hafi að jafnaði leitt til varanlegrar aukningar utanríkisviðskipta. Miðað við miðgildi þessara rannsókna gæti aukningin hér á landi numið 70 ma.kr. á ári, sem samsvarar ríflega 60% vöru- og þjónustuafgangs síðasta árs. Aðrar rannsóknir benda til að auknum utanríkisviðskiptum fylgi varanleg hækkun innlends tekjustigs og miðað við ofangreinda aukningu utanríkisviðskipta og niðurstöður þessara rannsókna gæti landsframleiðsla á mann hækkað varanlega um 3%.
.. sem vega þarf á móti óljósum ábata
Eins og rakið er hér að ofan fylgir því nokkur kostnaður að reka eigið myntkerfi í jafn litlum þjóðarbúskap og þeim íslenska. Þennan kostnað þarf að vega á móti mögulegum ábata eigin gjaldmiðils sem unnt er að nýta til að bregðast við sértækum íslenskum efnahagsskellum, en eins og rakið er í skýrslu Seðlabankans virðist íslensk hagsveifla lítt tengd hagsveiflu annarra þróaðra ríkja sem bendir til þess að sveigjanleg gengisstefna sé heppileg fyrir íslenskan þjóðarbúskap.
Að mörgu leyti er hægt að hugsa sér þennan gengissveigjanleika sem tryggingu sem hægt er að virkja þegar á bjátar í þjóðarbúskapnum. Því má líta á kostnaðinn, sem lýst er að ofan, sem iðgjald tryggingarinnar. Allir eru sammála um að skynsamlegt sé að kaupa sér tryggingu gegn áföllum. Hún má hins vegar ekki kosta of mikið, sérstaklega þegar höfð er í huga ein af meginniðurstöðum skýrslu Seðlabankans að aukinn gengissveigjanleiki virðist ekki hafa dregið úr hagsveiflum í litlum ríkjum og að sveiflur í gengi krónunnar endurspegli einungis að litlu leyti aðlögun að innlendum efnahagsskellum. Krónan virðist því lítt hafa dugað til að sinna því sveiflujöfnunarhlutverki sem keypt er dýru verði.
Bætt hagstjórn mun gera okkur kleift að nýta betur kosti sveigjanlegs gengis eigin gjaldmiðils og draga úr kostnaði við að reka svo smátt myntkerfi. Það breytir þó ekki því að áfram mun fylgja því nokkur kostnaður og þótt vissulega muni koma tímabil þar sem sveigjanlegt gengi getur auðveldað aðlögun í kjölfar áfalls er ábatinn til lengri tíma ekki augljós. Spurningin um krónuna verður því áfram til staðar.
Höfundur er aðalhagfræðingur Seðlabanka Íslands og meðlimur í peningastefnunefnd bankans. Þær skoðanir sem hér koma fram þurfa ekki að endurspegla skoðanir bankans eða annarra nefndarmanna peningastefnunefndar.