Markmiðið með framkvæmd peningastefnunnar er að styðja við stefnuna í peningamálum og tryggja stöðugt verðlag. Til þess að svo megi verða ákvarðar Seðlabankinn vexti í viðskiptum sínum við fjármálafyrirtæki og stýrir því magni lausafjár sem hann ýmist býður að láni eða tekur að láni í vikulegum markaðsviðskiptum. Með aðgerðum sínum hefur bankinn áhrif á skammtímavexti á millibankamarkaði með krónur og skammtímavextir hafa síðan áhrif á vexti til lengri tíma. Peningastefnunefnd ákvarðar vexti í viðskiptum Seðlabankans.

Markmið peningastefnunnar

Seðlabankinn setur reglur um viðskipti fjármálafyrirtækja við Seðlabankann, og eru nú í gildi reglur nr. 1200/2019  Reglurnar segja meðal annars til um hverjir geta verið mótaðilar í viðskiptum við Seðlabankann, hvers konar viðskipti eru átt og hvaða veð er hægt að nota. Seðlabankinn metur hvaða verðbréf eru hæf í viðskiptum við bankann og eru reglurnar endurskoðaðar eftir þörfum.

Mótaðilar í viðskiptum við Seðlabankann eru viðskiptabankar og sparisjóðir. Einnig geta útibú erlendra fjármálafyrirtækja sem starfa hér á landi verið í viðskiptum við Seðlabankann. Þrátt fyrir að fjármálafyrirtæki geti tekið þátt í viðskiptum við Seðlabankann er það undir hverju og einu fyrirtæki komið hvort þau nýta sér það.

Daglán eru lán sem mótaðilar í viðskiptum við Seðlabankann geta sótt um að eigin frumkvæði að því gefnu að þeir geti lagt fram veð sem Seðlabankinn metur hæf. Daglán eru lán til næsta viðskiptadags og eru vextir daglána óhagstæðir og hærri en í öðrum lánsviðskiptum. Vextir daglána mynda þak fyrir vexti til einnar nætur á millibankamarkaði. Hægt er að sækja um daglán til þess að tryggja að staða á reikningum í bankanum sé jákvæð í lok dags og einnig til uppfyllingar bindiskyldu.

Eingöngu innlánastofnanir, þ.e. viðskiptabankar, og sparisjóðir og A-hluta stofnanir í eigu ríkisins mega eiga viðskiptareikning í Seðlabankanum. Þeir sem eiga reikninga geta lagt inn á og tekið út af þeim að eigin ósk. Seðlabankinn greiðir viðskiptareikningsvexti á alla innstæðu á viðskiptareikningi. Yfirdráttur yfir nótt á viðskiptareikningi, eða öðrum reikningum hjá Seðlabankanum, er óheimill. Vextir viðskiptareikninga mynda gólf fyrir vexti til einnar nætur á millibankamarkaði.

Daglán og innstæður á viðskiptareikningum kallast reglubundin fyrirgreiðsla (e. standing facility).

Einu sinni í viku, á miðvikudögum, býður Seðlabankinn mótaðilum að taka þátt í markaðsaðgerðum bankans. Tilgangur þeirra er að stýra magni lauss fjár í umferð á hverjum tíma hjá mótaðilum bankans og hafa þannig áhrif á vexti á millibankamarkaði. Markmið aðgerða Seðlabankans er að vextir á millibankamarkaði með krónur séu sem næstir meginvöxtum Seðlabankans eins og þeir eru skilgreindir hverju sinni. Seðlabankinn getur átt viðskipti oftar en vikulega telji bankinn ástæðu til.

Aðstæður á markaði ráða því hvort Seðlabankinn býður fjármálafyrirtækjum að taka lán hjá bankanum eða að binda krónur á innlánsreikningi í umsamin tíma. Seðlabankinn hefur þá meginreglu að bjóða ekki útlán og bundin innlán á sama tíma. Í undantekningar tilvikum getur Seðlabankinn vikið frá þeirri reglu telji hann þörf á, líkt og í apríl 2020 þegar Seðlabankinn tilkynnti um tímabundna fyrirgreiðslu í formi veðlána.

Lausafjárstaða fjármálafyrirtækja getur breyst mikið milli daga og eru hreyfingar ríkissjóðs ein aðalástæða þess. Launagreiðslur um mánaðamót fjölga krónum í umferð og greiðsla staðgreiðslu og virðisauka og annarra skatta og gjalda til ríkissjóðs fækkar krónum sem eru í umferð í bankakerfinu.

Stjórntæki Seðlabankans eru þær aðgerðir eða viðskipti sem geta haft áhrif á hegðun mótaðila hans að gefnu ákveðnu markmiði. Þegar talað er um stjórntæki Seðlabankans er oftast talað um þau viðskipti sem bankinn á ásamt bindiskyldu. Stundum eru einstök stjórntæki ekki notuð svo árum skiptir en eru engu að síður til taks ef á þarf að halda.

Bundin innlán til 7 daga
Á miðvikudögum býður Seðlabankinn bundin innlán til 7 daga. Vextir innlánanna eru 0,25 prósentum hærri en vextir á viðskiptareikningum. Innlánin eru bundin í 7 daga og ekki innleysanleg á tímabilinu. Bundin innlán má nota sem veð til tryggingar daglánum. Seðlabankinn tilkynnir eftir lokun markaða á þriðjudögum hvaða fjárhæð er í boði næsta dag. Mótaðilar sem vilja taka þátt í útboðinu bjóða í fjárhæð en hámarkstilboð er 60% af heildarfjárhæð. Ef tilboð eru hærri en heildarfjárhæð sem er í boði er skorið hlutfallslega niður, hjá öllum. Bundin innlán til 7 daga hafa verið boðin út vikulega síðan í maí 2014.

Veðlán til 7 daga og 3ja mánaða

Veðlán til 7 daga voru lengi vel meginstjórntæki Seðlabankans og vextir þeirra eru í miðju vaxtagangsins. Þann 22. apríl 2020 hóf Seðlabankinn tímabundið að veita veðlán að nýju. Seðlabankinn býður veðlán til 7 daga og 3 mánaða á hverjum miðvikudegi. Seðlabankinn getur veitt lán bæði til skemmri og lengri tíma en öll lán sem Seðlabankinn veitir eru veðlán enda má bankinn ekki lána nema gegn veði í tryggingum sem bankinn metur hæf.

Bindiskylda

Seðlabankinn leggur bindiskyldu á mótaðila bankans og er hún eitt af stjórntækjum Peningastefnunefndar. Um bindiskyldu gilda reglur nr. 585 frá 4. júní 2018 og með síðari breytingum nr. 1218/2019. Bindiskylda er uppfyllt á bindiskyldureikningi fjármálafyrirtækis hjá Seðlabankanum. Bindiskylda er hlutfalla af bindigrunni og hann samanstendur af innstæðum og eigin skuldabréfaútgáfu með eftirstöðvatíma til tveggja ára eða skemur og er útreikningur miðaður við meðaltal bindigrunns tveggja síðustu mánaða. Bindifjárhæðin er sú bindiskylda sem bindiskyldur aðili skal uppfylla daglega yfir viðmiðunartímabil sem er frá 21. degi hvers mánaðar til 20. dags þess næsta. Bindiskyldu er skipt upp í fasta bindiskyldu og meðaltals bindiskyldu. Föst bindiskylda er kvöð á bindiskylt fjármálafyrirtæki um að eiga alltaf ákveðna fjárhæð á sérstökum bindireikningi í Seðlabankanum. Þegar Seðlabankinn leggur á meðaltalsuppfyllingu geta fjármálafyrirtæki aðlagað uppfyllingu bindiskyldu að skammtímabreytingum á eigin greiðsluflæði. Það breytir þó ekki því að yfir bindiskyldutímabilið þarf að lágmarki að vera ákveðin fjárhæð á reikningi í Seðlabankanum sem fyrirtæki hefðu án bindiskyldunnar getað ráðstafað með öðrum hætti.

Frá og með 21. mars 2020 er bindiskylda 1% af bindigrunni og er aðeins lögð á föst bindiskylda. Þann 11. mars 2020 ákvað peningastefnunefnd að lækka meðaltalsbindiskyldu úr 1% í 0% til þess að rýmka lausafjárstöðu bankanna og auka svigrúm þeirra til að bregðast við breyttum aðstæðum í þjóðarbúskapnum.

Í júní 2018 var fyrirkomulaginu á bindiskyldunni breytt, þá var henni skipt upp í tvo hluta, annars vegar fasta 1% bindingu sem bar enga vexti og hins vegar 1% meðaltalsuppfyllta bindiskyldu sem bar vexti. Fram að þeim tíma hafði öll bindiskylda verið með meðaltalsuppfyllingu og borið vexti. Var þetta gert til þess að draga úr kostnaði Seðlabankans af framkvæmd peningastefnunnar.

Í september 2015 var tilkynnt að bindiskyldan yrði tvöfölduð úr 2% í 4% og tók breytingin gildi 21. október 2015 var þetta gert til þess að auðvelda Seðlabankanum stýringu á lausu fé í umferð í framhaldi af miklum gjaldeyriskaupum bankans og vegna uppgjörs á slitabúi gömlu bankanna. Í desember sama ár var bindiskyldan lækkuð í 2,5% og var það gert til þess að milda lausafjáráhrif vegna stöðugleikaframlaga vegna uppgjörs bankahrunsins, áformað var að lækka bindiskylduna aftur niður í 2% í tengslum við útboð vegna aflandskróna og var það gert í júní 2016.

Hér má nálgast tölulegar upplýsingar um bindiskylduna

Upplýsingar um bindihlutföll

Kaup á skuldabréfum ríkissjóðs á eftirmarkaði

Seðlabankinn kaupir skuldabréf á eftirmarkaði í samræmi við yfirlýsingu peningastefnunefndar frá 23. mars 2020. Markmið kaupanna er að tryggja miðlun peningastefnunefndar út vaxtarófið til að slakara taumhald peningastefnunnar skili sér með eðlilegum hætti til heima og fyrirtækja. Samkvæmt 20. gr. laga um Seðlabankann 92/2019 getur Seðlabankinn keypt eða selt ríkistryggð verðbréf eða önnur trygg verðbréf á eftirmarkaði til að ná markmiðum sínum í peningamálum. Viðskipti hófust í maí 2020 og hefur bankinn fullan sveigjanleika til að aðlaga fjárhæð, tíðni og framkvæmd kaupanna til að tryggja skilvirkni aðgerðanna.

Viðskipti á gjaldeyrismarkaði

Seðlabankinn getur átt viðskipti við viðskiptavaka á millibankamarkaði með gjaldeyri óski hann eftir því. Seðlabankinn hefur átt viðskipti á gjaldeyrismarkaði til að stækka gjaldeyrisforða bankans en einnig á hann í viðskiptum í samræmi við yfirlýsingu um verðbólgumarkmið frá 2001. Í maí 2013 boðaði peningastefnunefnd að Seðlabankinn myndi í auknum mæli eiga viðskipti á gjaldeyrismarkaði og hefur bankinn verið virkur á gjaldeyrismarkaði síðan. Kaupi Seðlabankinn erlendan gjaldeyri fjölgar krónum hjá viðskiptavökum en krónum fækkar ef Seðlabankinn selur þeim gjaldeyri. Tíð gjaldeyriskaup hafa því áhrif á markaðsaðgerðir bankans. Seðlabankinn birtir veltu á millibankamarkaði með gjaldeyri á hagtölusíðu bankans.

Önnur stjórntæki

Seðlabankinn getur nýtt sér fleiri stjórntæki en koma fram hér að framan og má helst nefna:

• Endurhverf viðskipti (e. repurchase agreements, repo) eru samningar á milli tveggja aðila um kaup eða sölu verðbréfa, sem eru þau sömu og bankinn metur hæf sem trygging í lánsviðskiptum. Samningurinn er með gjalddaga að umsömdum tíma liðnum og gengur þá til baka. Seðlabankinn hefur ekki átt slík viðskipti.
• Innstæðubréf eru bréf sem Seðlabankinn getur gefið út og selt mótaðilum sínum. Slík bréf eru gefin út rafrænt af verðbréfaskráningu. Kjör bréfanna eru ákvörðuð hverju sinni. Innstæðubréf hafa verið gefin út bæði fyrir haustið 2008 og eftir.
• Bundin innlán til mánaðar. Framkvæmdin er að mestu leyti eins og ef um 7 daga bundið innlán er að ræða. Mótaðilar Seðlabankans geta sent inn tilboð til Seðlabankans óski þeir eftir því að taka þátt í útboðum á bundnum innlánum. Seðlabankinn tilkynnir mótaðilum bankans útboðsfjárhæð og hámarks tilboðsfjárhæð. Þátttakendur í útboðinu bjóða í vexti og fjárhæð. Allir þátttakendur í útboðinu fá úthlutað fjárhæðum á sömu vöxtum sem samþykktir eru í hverju útboði, tilboðum með hærri vöxtum en samþykktum er hafnað. Bundin innlán til eins mánaðar voru boðin út frá júní 2014 til júní 2020.

Í lögum um Seðlabankann kemur fram að Seðlabankinn er viðskiptabanki ríkissjóðs. Ríkissjóður og ýmsar ríkisstofnanir geta átt viðskiptareikninga hjá Seðlabankanum. Vextir á viðskiptareikningum ríkisstofnanna eru þeir sömu og á viðskiptareikninga fjármálafyrirtækja hjá Seðlabankanum. Ríkissjóði er óheimilt að vera með yfirdrátt í Seðlabankanum.